Οι κήποι είναι για τους ανθρώπους

Κατ’ αρχήν θα ήθελα να δηλώσω ότι ο τίτλος του άρθρου αυτού είναι δανεισμένος από το βιβλίο του Thomas Church* (27 Απριλίου, 1902 –30 Αυγούστου, 1978), ενός σπουδαίου αρχιτέκτονα τοπίου, ο οποίος έζησε και εργάστηκε στην Καλιφόρνια των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Ο Church ήταν ένας από τους πρωτοπόρους στον σχεδιασμό κήπων τον εικοστό αιώνα και θεωρείται ο θεμελιωτής του καλιφορνέζικου στυλ σχεδιασμού κήπων (California style), με μοντέρνα προσέγγιση, απλότητα και πάντα δίδοντας προτεραιότητα στις ανάγκες των ανθρώπων οι οποίοι ζουν και χρησιμοποιούν τον χώρο. Έλεγε χαρακτηριστικά: «Η φύση είναι ο απόλυτός μας σύμμαχος στην προσπάθειά μας να δημιουργήσουμε ένα κήπο, πρέπει να συμμαχούμε με την τοπογραφία, το κτίριο, τα φυσικά χαρακτηριστικά και το έδαφος» και, επίσης, «Όταν σχεδιάζω έχω πάντα στο μυαλό μου τις ανάγκες των πελατών μου, όποτε υπάρχουν διαφορές ξανασκέφτομαι το θέμα με τη σκέψη ότι ο πελάτης μου είναι πιθανότατα ο σωστός». Ο τρόπος σκέψης του, με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο.

Στο κείμενο που ακολουθεί παρουσιάζεται ένα σκεπτικό με βάση το οποίο ο σχεδιασμός του νέου κήπου ή πάρκου θα ικανοποιήσει τις προσδοκίες. Στο τέλος υπάρχουν γενικά σχόλια και εισηγήσεις.

Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία είναι η υποβολή των κατάλληλων ερωτήσεων. Οι απαντήσεις που θα δοθούν θα αποτελέσουν τη βάση του σχεδιασμού:

Γιατί χρειάζεται να γίνει η ανάπτυξη;
Τι πρέπει να κατασκευαστεί (και φυτευτεί) έτσι που μελλοντικά να αποδώσει στο πολλαπλάσιο την επένδυση που θα χρειαστεί να γίνει;
Αν μιλούσε ο χώρος τι θα ζητούσε απεγνωσμένα να γίνει;
Πότε και από ποιους θα χρησιμοποιείται πιο πολύ;
Από πού θα μπαίνει κάποιος;
Τι εμπειρίες θέλουμε να αποκομίσει;
Ποιος είναι ο προορισμός του εφόσον μπει στον χώρο;
Πού θα καθήσει για να ησυχάσει και να απολαύσει αυτά που του παρέχονται;

Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δίδεται στην έννοια του Genius loci που σημαίνει «το Πνεύμα του Τόπου». Τι θέλει ο τόπος να γίνει, τι πρέπει να γίνει, πώς δεν θα προσβάλουμε το γενικότερο τοπίο με τον νέο σχεδιασμό, ή καλύτερα πώς ο νέος σχεδιασμός θα προσδώσει επιπρόσθετη αξία στο ήδη υφιστάμενο τοπίο σαν να ήταν εκεί από πάντα;

*Η πρώτη μου επαφή με τον Thomas Church έγινε στο Πανεπιστήμιο, όταν μέσα από ένα μακρύ κατάλογο ονομάτων, τον επέλεξα για μελέτη επειδή ήταν… Θωμάς. Αργότερα συνειδητοποίησα και τον συνειρμό Church – Εκκλησία.

Επίσης το Zeitgeist, δηλαδή: « Το Πνεύμα των Καιρών». Κάθε κατασκευή πρέπει να έχει στοιχεία της εποχής που κατασκευάζεται είτε αυτό είναι στη φόρμα είτε είναι στο υλικό που χρησιμοποιείται. Ζούμε στη μεταμοντέρνα περίοδο όπου υπάρχει η τάση να θεωρούμε την αλήθεια ως κάτι το σχετικό ή κάτι το οποίο είναι αδύνατο να γνωρίζουμε. Πώς θα μπορούσε άραγε αυτό να αποδοθεί στον χώρο; Ίσως με τη διέγερση των αισθήσεων και της φαντασίας;

είναι καλό να συνοδεύονται από επεξηγηματικά κείμενα τα οποία θα περιγράφουν τα πάντα:

Φιλοσοφία σχεδιασμού
Επιλογή υλικών και γιατί
Σχεδιαστικές λεπτομέρειες
Κατάλογο φυτών με περιγραφή για το κάθε φυτό
Χρωματολογική επιλογή των φυτών
Εποχική άνθηση
Ανάγκες περιποίησης των φυτών
Γενικές πληροφορίες για την ανάγκη συντήρησης του κήπου

Έχω την άποψη ότι η γεωμετρία είναι από τα πιο σημαντικά πράγματα που πρέπει να προσέχουμε σε ένα κήπο. Το μάτι καθοδηγείται από τις γραμμές, κινείται στον χώρο, σταματά για λίγο στα σημαντικά πράγματα που του τραβούν την προσοχή και μετά συνεχίζει. Οι πόλοι έλξης μαγνητίζουν τον επισκέπτη και τον «αναγκάζουν» να κινηθεί. Έτσι, για παράδειγμα, κατευθυνόμενος κάποιος προς ένα καθιστικό, ενδιάμεσα θα ήταν καλό να του παρέχεται και μια νέα εμπειρία με ενδιαφέρουσες σχεδιαστικές λύσεις όπως ωραία γεωμετρία, νερό που κελαρύζει, όμορφα λουλούδια, σχήματα, χρώματα, μυρωδιές και φωτισμό τη νύκτα. Η ίδια η είσοδος πρέπει να αποτελεί πόλο έλξης σε σχέση με τα υπόλοιπα αρχιτεκτονικά στοιχεία της γύρω περιοχής.

Γενικά, στη μελέτη της λεπτομέρειας του χώρου είναι καλό να κρύβονται εκπλήξεις για τον επισκέπτη (φυτά, υλικά, διαφορά μέρας και νύκτας) έτσι που να διεγείρεται συνεχώς η φαντασία του και να αναπτύσσει όλο και περισσότερη εκτίμηση για τον χώρο. Ο κάθε ένας προσλαμβάνει το αποτέλεσμα του σχεδιασμού με τον δικό του τρόπο προσδίδοντας τις δικές του ερμηνείες και ταυτόχρονα όλα πρέπει να είναι απλά, φυσικά, λειτουργικά και σε απόλυτη αρμονία μεταξύ τους, με τον γύρω χώρο και με τις ανθρώπινες ανάγκες.

Το χρώμα μπορεί να υπάρχει σε όλες τις εποχές. Είναι καλό να αξιοποιούνται τα διαθέσιμα υλικά όπως υλικά εδαφοκάλυψης και πλακόστρωσης, καθώς και όλα τα μέρη των φυτών, λουλούδια, φύλλα, καρποί και κορμοί. Τα έντονα χρώματα πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή και πάντα με τους κατάλληλους συνδυασμούς.

«Ακόμα και η απόλυτη επιτυχία στις φυτεύσεις, δεν μπορεί να αποζημιώσει για τυχόν λάθη στον σχεδιασμό ενός χώρου». Το πιο πάνω αποτελεί την πιο σημαντική κατά τη γνώμη μου εισήγηση του Thomas Church στο βιβλίο του Gardens are for people (1956) και αυτός είναι και ο λόγος για την σχετικά μεγάλη, για την έκταση του άρθρου αυτού, αναφορά στο θέμα του σχεδιασμού.

Η επιλογή των φυτών πρέπει να γίνεται συνυπολογίζοντας όλα τα δεδομένα μιας περιοχής, τις ανάγκες, τα οικονομικά δεδομένα, καθώς επίσης και την ενέργεια και τον χρόνο που είναι διατεθειμένος κάποιος να αφιερώσει για τη συντήρηση. Στην Κύπρο, ιδιαίτερα στις περιοχές με χαμηλά ποσοστά βροχόπτωσης, είναι απαραίτητο να λαμβάνεται πολύ σοβαρά υπόψη η διαθεσιμότητα νερού, καθώς δεν υπάρχουν περιθώρια αλόγιστης σπατάλης.

Τα είδη που θα επιλεγούν πρέπει να είναι ξηρανθεκτικά ή ολιγαρκή. Μπορούμε να διαλέξουμε κυπριακά φυτά, ή ακόμα και φυτά προερχόμενα από άλλες μεσογειακές χώρες. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας. Στη δεύτερη περίπτωση όμως υπάρχει και ο κίνδυνος τα εισαγόμενα φυτά από τις άλλες περιοχές να ξεφύγουν από τον έλεγχο και να εισβάλουν στην ευρύτερη περιοχή εκτοπίζοντας τα ιθαγενή είδη. Πιθανά εισβλητικά (χωροκατακτητικά) είδη πρέπει να αποφεύγονται.

Περιορισμός του γρασιδιού. Το γρασίδι σε ένα κήπο είναι ο υπ’ αριθμό ένα καταναλωτής νερού. Στην Κύπρο καλό είναι να αποφεύγεται ή να περιορίζεται στα απολύτως απαραίτητα σημεία με την προϋπόθεση ότι θα χρησιμοποιηθούν τα πιο ανθεκτικά στη ξηρασία είδη. Εναλλακτικά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί το μελισσόχορτο (Phyla filiformis) το οποίο είναι ιθαγενές είδος της Κύπρου.

Η συντήρηση του κήπου είναι ένα πολύ σημαντικό ζήτημα άμεσα συνδεδεμένο με την επιτυχία ή όχι του σχεδιασμού και της όλης επένδυσης που έγινε στον χώρο. Η συντήρηση πρέπει να είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του σχεδιαστή και του κηπουρού. Ο σχεδιασμός είναι καλό να γίνεται στη βάση της όσο το δυνατόν μικρότερης ανάγκης για συντήρηση. Μικρή ανάγκη όμως δεν σημαίνει και καθόλου συντήρηση. Ένας μικρός κατάλογος από μια σειρά εργασιών συντήρησης που πρέπει να γίνονται δίδεται πιο κάτω:

Συστηματική άρδευση ανάλογα με την εποχή
Συστηματικό ξεχόρτισμα, ειδικά όταν τα χόρτα είναι πολύ μικρά.
Ψέκασμα αν και εφόσον προκύπτει ανάγκη.
Λελογισμένη λίπανση.
Κλαδεύσεις. Το κλάδεμα πρέπει να είναι συνεχής έγνοια του κηπουρού. Μόλις ένα φυτό μεγαλώσει τόσο ώστε να επηρεάζει άλλα φυτά πρέπει αυτό να κλαδεύεται λελογισμένα με ψαλίδι χειρός. Μηχανική κλάδευση με μηχανή για φράκτες δεν πρέπει να χρησιμοποιείται. Με τη μηχανή αυτή τα φυτά σχηματοποιούνται χάνοντας τη φυσικότητά τους κάτι που θα είναι σοβαρή παρέμβαση στον σχεδιασμό, αφού θα εμφανιστούν επιπρόσθετα γεωμετρικά σχήματα που θα αποπροσανατολίζουν τον επισκέπτη και πιθανόν να του προκαλούν αισθήματα κούρασης και απαξίωσης.

Στο μικρό αυτό άρθρο μιλήσαμε περισσότερο για την αθέατη πλευρά της δημιουργίας των κήπων. Τη βαθύτερη σκέψη που πρέπει να γίνει έτσι που να αποκτήσουμε τελικά ένα κήπο ή ένα πάρκο ή γενικά ένα εξωτερικό χώρο που θα βελτιώνει την ποιότητα ζωής μας.

Θα ήθελα, τέλος, να ξανατονίσω τη σημασία που έχει ο σχεδιασμός για τη δημιουργία ενός πετυχημένου κήπου. Προσοχή! Δεν μιλάμε για ένα οποιοδήποτε σχέδιο, μιλάμε για το πλέον κατάλληλο για τον χώρο σας. Δεν μιλάμε απλά για μια όμορφη παρουσίαση ούτε για ένα τρισδιάστατο μοντέλο με περίτεχνα γραφικά και όμορφη μουσική. Μιλάμε για την ιδέα πίσω από το σχέδιο, τη λειτουργικότητα, την αποτελεσματικότητα και, γιατί όχι, για την έμπνευση και για τη γαλήνη την οποία θα βιώνουμε στον χώρο εφόσον αυτός κατασκευαστεί.